1. Niyə istedadsız insanlar özlərini istedadlı hesab edirlər?

Psixoloqlar qeyd edirlər ki, insanlar öz qabiliyyətlərini mühakimə etməkdə yaxşı deyillər və ən pis qiymətləndirmələri ən istedadlı insanlar edir.
Psixoloqlar deyirlər ki, öz uğursuzluqlarımızı düşündüyümüzdən daha çox görməzlikdən gəlirik. Bəlkə də buna görə bəzi istedadsız insanlar özlərini tərifləyəndə zəhlətökən görünürlər.
1999-cu ildə Nyu Yorkdakı Kornell Universitetindən Justin Kruger və David Dunning heç bir istedadı olmayan insanların öz istedadlarının olmamasından xəbərdar olub-olmadığını araşdırdılar.
Onlar bu mövzuda məqalələrinə Pittsburq rayonundan bir bank soyğunçusunu misal çəkməklə başlayıblar. McArthur Wheeler adlı şəxs 1995-ci ildə iki bank soyğunundan sonra həbs edilib. Gün ərzində maskasız quldurluq edən Uiler polisin göstərdiyi təhlükəsizlik kameralarını görüncə təəccüblənib və “Amma üzümə limon suyu sürtmüşdüm” deyə etiraz edib. Çünki o, limon suyunun onu kameralara görünməz edəcəyinə inanırdı.

istedadın qiymətləndirilməsi;
iki tədqiqatçı komediyaçılardan 30 zarafatı gülməliliyinə görə qiymətləndirmələrini istəyib. Daha sonra 65 kollec tələbəsindən eyni zarafatlara qiymət vermələri istəndi. Bu insanların orta qiymətlə müqayisədə öz qiymətləndirmələrini necə tapdıqlarını söyləmələri də gözlənilirdi. iki nəticə müqayisə edildi.
iştirakçıların əksəriyyəti öz qiymətləndirmələrini orta hesabla yuxarıda qiymətləndirdi. Lakin onların çıxışları müqayisə edildikdə maraqlı nəticələr ortaya çıxıb. Zarafatları mühakimə edərkən ortadan yuxarı bal toplayanlar özlərini qiymətləndirməkdə də realist idilər, nəyin gülməli olduğuna dair təxminləri zəif olanlar isə öz qabiliyyətlərini dəqiq qiymətləndirməkdə də zəif çıxış etdilər.
Zarafatın subyektivliyi məsələsini həll etmək üçün tədqiqatçılar eyni qrupla ikinci sınaq keçirib, bu dəfə məntiq və qrammatika ilə bağlı suallar veriblər. Bu testdən də oxşar nəticələr əldə edilmişdir. Ən pis ifaçılar da öz qabiliyyətlərini qiymətləndirməkdə ən pis idilər. Onlar öz qabiliyyətlərini orta səviyyədən yüksək hesab edirdilər.

ikiqat çatışmazlıq:
Kruger və Dunning bu təcrübədən ən az istedadlı insanlarda ikiqat çatışmazlıq olduğu qənaətinə gəldilər. Bu, təkcə istedad problemləri deyildi; Bu insanların öz qabiliyyətlərinin məhdudiyyətlərini görmək üçün zehni qabiliyyət də yox idi.
Növbəti mərhələdə tədqiqatçılar zəif ifaçıları məntiqi suallara cavab verməyə öyrətdi. Nəticədə iştirakçıların özünüqiymətləndirmədə də təkmilləşdiyi müşahidə olunub. Başqa sözlə, bacarıq səviyyəsi artdıqca, insanın öz vəziyyətini dərk etməsi də yaxşılaşır.
Müxtəlif araşdırmalar aparılıb ki, bu “xeyirxah və xəbərsiz” vəziyyət təkcə abstrakt laboratoriya təcrübələrində deyil, real həyatda da var.
Psixoloqlar Dunning-Kruger effekti adlanan bu situasiyadan metakoqnisiya (düşünmə haqqında düşünmə) nümunəsi kimi istifadə edirlər.
Bir sözlə, cəhalətimizin fərqində olmadan qürurla gəzmək vəziyyətinə düşməmək üçün ətrafımızdakı insanların bu xüsusiyyətə sahib olub-olmadığını araşdırmağa başlamazdan əvvəl özümüzü yoxlamaqda fayda var.
Bu məqalənin orijinal ingiliscə versiyasını BBC Future-da oxuya bilərsiniz.